Działalność ukraińskiej grupy artystycznej REP
Marta Zambrzycka
Wydarzenia Pomarańczowej Rewolucji z 2004 roku odcisnęły piętno nie tylko na ukraińskiej polityce, ale i na sztuce. Pojawiły się wówczas nowe nazwiska, a przede wszystkim nowe formy ekspresji. W tym czasie powstała najbardziej dziś rozpoznawalna grupa artystyczna REP (Rewolucyjnyj Eksperymentalnyj Prostir/ Rewolucyjna Przestrzeń Eksperymentalna).
Twórczość tej grupy ewoluowała od 2004 roku, początkowo artyści odwoływali się do ulicznego happeningu, manifestacji, odczytów, akcji ulicznych. Stopniowo angażowali się w coraz bardziej złożone projekty, których celem była z jednej strony krytyczna analiza ukraińskiej sytuacji społecznej i politycznej, z drugiej zaś zaprezentowanie ukraińskiej sztuki współczesnej na zachodzie.
Grupa REP – powstała w Kijowie właściwie na fali Pomarańczowej Rewolucji. Składała się z młodych artystów zorganizowanych wokół Kijowskiego Centrum Sztuki Współczesnej, będącego wówczas pod dyrekcją Jerzego Onucha. Do grupy należeli: Mykyta Kadan (Микита Кадан) Łesia Chomenko (Леся Хоменко), Żanna Kadyrowa (Жанна Кадирова), Wołodymyr Kuznecow (Володимир Кузнецов), Łada Nakoneczna (Лада Наконечна). Dziś wymienieni artyści koncentrują się na indywidualnej działalności, jednak nadal organizują się przy różnych projektach, występując pod szyldem REP-u.
Charakterystyczne dla tzw. REP-owców było utożsamienie sztuki z polityką. Lider grupy –Mykyta Kadan w licznych wywiadach stale podkreśla, że sztuka współczesna nie może być rozumiana tylko jako estetyczna działalność człowieka, gdyż pozostaje nierozerwalnie związana z polityką. Początki REP-u to właśnie działalność z pogranicza świata sztuki, polityki i życia społecznego. O zaangażowaniu społecznym i politycznym świadczy już sama nazwa: REP, czyli „Rewolucyjna Eksperymentalna Przestrzeń”. W nazwie zakodowana jest specyfika projektów artystycznych: rewolucja, eksperyment i przestrzeń. Po pierwsze rewolucja – nawiązująca do politycznego przewrotu – Pomarańczowej Rewolucji. Rewolucja dotyczy też przedefiniowania miejsca artysty w poradzieckej przestrzeni artystycznej. Po drugie Eksperyment – z nową formą ekspresji, z odbiorcą, z tradycyjnie pojmowanymi instytucjami sztuki. Po trzecie przestrzeń – miejska, uliczna, ta „najbardziej gorąca” z punktu widzenia społecznych i politycznych wydarzeń. W czasie Pomarańczowej Rewolucji przestrzenią był Majdan. Po rewolucji REP-owcy pojawiali się zawsze, tam, gdzie gromadził się wiecujący, protestujący, skandujący swoje hasła tłum. Na demonstracjach, związanych z corocznymi obchodami świąt państwowych, podczas protestów społecznych, w „gorących punktach”, takich jak granica państwowa. (film z 2007 r. dokumentujący życie przemytników oraz artystyczna akcja „przemytu” przez granicę ropy i gazu w plastikowych butelkach). Obiektem artystycznej analizy była też przestrzeń wyobrażona, „mentalna” – taka, jak przestrzeń ukraińskich nielegalnych pracowników w Polsce (na których temat REP nagrał gorzko-groteskowy film Superpropozycja z roku 2008)
Od samego początku działalność REP-u była żywym, bieżącym komentarzem do rzeczywistości. Organizowane przez grupę akcje to połączenie prowokacji, krytyki ustroju politycznego, oraz – co równie ważne – gorzka refleksja nad ukraińskimi instytucjami sztuki. Były więc komentarzem i autokomentarzem, bo artyści mówili zarówno o otaczającej ich rzeczywistości jak i o sobie samych – ukraińskich twórcach uwikłanych w biurokratyczne paradoksy i pozbawionych możliwości samorealizacji. Wybór przestrzeni ulicznej jako najbardziej odpowiedniego miejsca na eksperyment artystyczny można odczytywać w dwóch wymiarach – jako zwrócenie się sztuki w kierunku analizy kodów komunikacji społecznej, oraz jako manifest bezdomności młodych, poszukujących twórców, dla których nie ma miejsca w oficjalnych strukturach instytucjonalnych.
Analiza „języka ulicy” oraz krytyczne spojrzenie na hasła politycznej propagandy stanowiły motyw przewodni w pierwszym okresie działalności grupy. Artyści posługiwali się formą spontanicznego, ulicznego happeningu, angażując się bezpośrednio w aktualne zdarzenia i włączając do swojej „gry” często nieświadomych przechodniów. Podczas Pomarańczowej Rewolucji, uczestnicząc w demonstracjach na Majdanie REP-iści próbowali dokonać krytycznej analizy języka polityków obu ścierających się opcji (zwolenników Janukowycza i Juszczenki). Rok po Rewolucji, w 2005 zorganizowali w rocznicę Rewolucji Październikowej demonstrację pt. „We will REP you”, w której paradowali wśród demonstrujących komunistów i nacjonalistów z bezsensownie prowokacyjnymi hasłami na transparentach („Andy Warhol na prezydenta”, „Każdy człowiek jest artystą”)
Te, nieco naiwne działania zostały z czasem zastąpione bardziej złożonymi projektami, z których największy Patriotyzm, był próbą ustosunkowania się artystów do własnej tożsamości narodowej. Trudna kwestia tożsamości ukraińskiej nie pozostawiła młodych twórców obojętnymi. Zaangażowani ukraińscy artyści nie mogą pozwolić sobie na luksus zerwania z kwestiami narodowymi, nie mogą ich ignorować czy ironizować, ponieważ w ukraińskim kontekście kwestia tożsamości narodowej sprowadza się do pytania: „kim jesteśmy?
Projekt Patriotyzm, rozwijany od 2006 roku, stał się znakiem rozpoznawczym grupy, opiera się on na stworzonym przez REP-owców piktograficznym kodzie, którego poszczególne symbole przedstawiają w graficzny sposób pojęcia ważne z punktu widzenia ukraińskiego społeczeństwa. Znaczenie piktografów zostało objaśnione w specjalnym słowniczku (niektóre z nich: łapówkarstwo = cukierek, jedność = wisienka, konkurencja = plemnik, Ukraina = obcy). Celem projektu było stworzenie artystycznego, uniwersalnego języka, w którym można opisać sytuację w kraju.
W 2009 roku Grupa REP wzięła udział w zorganizowanym przez Polski Instytut w Kijowie i kijowskie Centrum Sztuki Współczesnej przeglądzie „Revolutionary Moments”, zorganizowanym w piątą rocznicę Pomarańczowej Rewolucji. W projekcie, będącym rekapitulacją pięcioletniej „porewolucyjnej rzeczywistości” artyści REP-u zaprezentowali instalację w formie wielkiej sceny koncertowej, przypominającej tę z Majdanu Niezależności. Wkomponowana w ograniczoną, niepozostawiającą miejsca dla widowni przestrzeń sali wystawowej scena stanowić ma paradoks: nie potrzebując widowni, sama staje się czymś zbędnym, nie spełniającym swej roli.
Jednym z ciekawszych projektów REP-u była zorganizowana w 2010 roku w kijowskim Muzeum Narodowym wystawa „Wielka niespodzianka/Great surprise”. Poruszając niezwykle istotny, choć wstydliwie przemilczany problem nękającej Ukrainę epidemii gruźlicy, wystawa stanowiła również oryginalną grę z przestrzenią muzealną. Zapisane na blaszanych tabliczkach informacje o gruźlicy były rozmieszczone między stałymi eksponatami, przedstawiającymi sztukę średniowieczną i pozostawały praktycznie niezauważalne przy powierzchownym zwiedzaniu. Rolę „wielkiej niespodzianki” odgrywał ukryty za prowizoryczną ścianką, ogromny pomnik Lenina, widoczny przez wycięte w ściance, małe okienko. Pomnik ten stanowił niegdyś część ekspozycji, następnie został obudowany ścianką, jako że jego rozmiary utrudniały zdemontowanie go i usunięcie. Ta gra z przestrzenią pozwala czytać „Wielką niespodziankę” w trzech co najmniej wymiarach: jako społeczną akcję na rzecz uświadomienia zagrożeń związanych z gruźlicą, jako refleksję nad modelowaniem historycznej świadomości, oraz jako analizę kreowanej przez oficjalne instytucje przestrzeni artystycznej, w której sztuką jest to, co pokazuje się oficjalnie i co zostanie uznane za godne przestąpienia progów muzeum.
Ważnym aspektem działalności REP-u jest też organizacja własnych instytucji kuratorskich i wspólnot samokształceniowych. W sytuacji gdy brak państwowych instytucji sztuki nowoczesnej młodzi artyści stają się również kuratorami i krytykami. Ważną inicjatywą, podjętą przez członków REP, oraz inne osoby zaangażowane w zmianę struktury życia artystycznego, jest stworzenie HUDRADY (Rady Artystycznej).
Projekty grupy REP można znaleźć na: http://www.nikitakadan.com;
