Awangarda w ukraińskiej sztuce pierwszych dziesięcioleci XX wieku
Marta Zambrzycka
Po 1917 roku Ukraina weszła w nową epokę, mającą zasadniczy wpływ na kształt jej kultury. Wtedy właśnie powstał zrąb nowoczesnego ukraińskiego malarstwa, kinematografii i sztuki teatralnej a także kanon literacki, do którego odwoływać się będą twórcy następnych pokoleń. W tym właśnie czasie Mykoła Chwylowy pisze swoje liryczno-rewolucyjne etiudy i ostre polityczne pamflety, Pawło Tyczyna tworzy koncepcję „klarnetyzmu” w poezji a Mykoła Zerow wprowadza ukraińską poezję w krąg tematów i motywów zachodnio europejskich, Mykoła Kulisz kładzie podwaliny współczesnej ukraińskiej dramaturgii a Łeś Kurbas rewolucjonizuje scenę przyczyniając się do powstania nowoczesnego teatru. W architekturze powstaje styl ukraińskiego modernizmu zainicjowany przez Wasyla Kryczewskiego. Burzliwy rozwój ukraińskiej kultury nie ominął również malarstwa – na ten właśnie okres przypada działalność Ołeksandry Ekster, Mychajły Bojczuka, Ołeksandra Bohomazowa, Fedora Kryczewskiego i wielu innych. Krótki czas niepodległości i rozwoju sztuki awangardowej zakończony został masowymi represjami inteligencji i ludobójstwem Wielkiego Głodu w latach 32-33.
Lata dwudzieste i trzydzieste to w ukraińskim malarstwie czas swoistej syntezy. Obok radykalnie nowatorskich nurtów awangardowych – takich jak abstrakcjonizm, kubizm, futuryzm, konstruktywizm, żywe pozostają wpływy impresjonizmu, ekspresjonizmu czy secesji. Tworzy to barwną i oryginalną mieszankę stylów i kierunków malarskich. Elementy impresjonizmu i symbolizmu, pozostają żywe w twórczości artystów takich jak Iwan Trusz, czy Mykoła Buraczek, inspiracje stylistyką Młodej Polski, przede wszystkim zaś dziełami Malczewskiego, Wyspiańskiego, Wyczółkowskiego i Stanisławskiego są wyraźnie widoczne w pracach Mychajła Żuka, Ołeksandra Muraszka czy wybitnego lwowskiego malarza Ołeksy Nowakiwskiego. Stylistyka secesji najpełniej wyraża się w imponujących, ornamentalnych panneau Wsewołoda Maksymowycza. Ruch awangardy ukraińskiej pozostawał w ścisłym związku z wybuchem nowatorskich tendencji artystycznych w Rosji, w której do lat 30 awangarda stanowiła „sztukę rewolucji”, radykalnie zrywając z przeszłością. Suprematyzm Kazimierza Malewicza, czy abstrakcyjny ekspresjonizm Wasilija Kandinskiego stanowiły całkowite novum i były zapowiedzią nowych czasów, nowej rzeczywistości. Ukraińscy artyści, tacy jak Dawid Burljuk, Ołeksandra Ekster, Anatolij Petrycki, Ołeksandr Archipenko czy Wasyl Jermilow utrzymywali ścisłe związki ze środowiskiem twórców Rosyjskich, biorąc udział w wystawach i wydarzeniach artystycznych. Jednocześnie przyczynili się do stworzenia środowisk twórczych w miastach ukraińskich: Kijowie, Odessie, Charkowie.
W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku wzrasta rola Kijowa jako ośrodka nowoczesnej sztuki, do czego bez wątpienia przyczynia się otwarta w 1917 roku Ukraińska Akademia Sztuki przemianowana w 1922 na Kijowski Instytut Sztuki. Pierwszym rektorem Akademii wybrany zostaje wybitny malarz, grafik i architekt, Wasyl Kryczewski, a adepci mają okazję pobierać nauki u artystów takich, jak Mychajło Bojczuk. Warto wspomnieć iż ten ostatni, rozstrzelany w 1937 pod zarzutem szpiegostwa (w rzeczywistości jego twórcze postulaty zbyt daleko odbiegały od obowiązującego kanonu socrealizmu) był inicjatorem nowoczesnego ukraińskiego malarstwa monumentalnego, inspirowanego estetyką ikonowej sztuki bizantyjskiej i włoskiego renesansu. Po aresztowaniu artysty niemal wszystkie jego prace zostały zniszczone, jednak wpływ Bojczuka przetrwał w twórczości jego kontynuatorów i naśladowców (tzw. szkoły bijczukiwsów).
Mychajło Bojczuk, http://namu.kiev.ua
Na rozwój ukraińskiego malarstwa wpływ wywarli zwłaszcza artyści, postulujący radykalne zmiany artystycznego kanonu, zwolennicy odważnego eksperymentu, dążący do ostatecznego wyrwania sztuki z kanonów figuratywności i naśladownictwa. Te właśnie postulaty stały się osią powstałego w 1908 roku manifestu awangardy, (Голос Импрессиониста в защиту живописи) wygłoszonego przy okazji wystawy kubistów i futurystów zogniskowanych wokół osoby Dawida Burljuka (ukraińska nazwa wystawy: Ланка, rosyjska: Звено).. Burljuk, uważany powszechnie za jednego z twórców futuryzmu w malarstwie rosyjskim wywarł niewątpliwy wpływ na sytuację w sztuce ukraińskiej.
Dawid Burljuk http://namu.kiev.ua/
Zainicjowana przez Burljuka prowokacyjna ekspozycja dzieł futurystów stanowiła impuls dla rozwoju nowatorskich tendencji w ukraińskim i rosyjskim malarstwie, jednak prawdziwym początkiem ukraińskiego ruchu awangardowego stały się dwie wystawy, zorganizowane w Odessie, w latach 1909/10 i 1911/12 i określane mianem „Międzynarodowego Salonu” ( Міжнародні салони). Inicjator wystaw, odeski rzeźbiarz Wołodymyr Izdebski dokonał śmiałego zestawienia prac młodych twórców miejscowych dziełami najwybitniejszych artystów zachodnioeuropejskich. Zwieńczeniem cyklu awangardowych ekspozycji stała się otwarta w 1914 roku w Kijowie wystawa grupy Кільце (Pol. Koło/Krąg) inicjatorami grupy była dwójka najwybitniejszych przedstawicieli ukraińskiej awangardy: Ołeksandra Ekster (Олександра Екстер) i Ołeksandr Bohomazow (Олександр Богомазов)
Ołeksandr Bohomazow http://namu.kiev.ua/
Ołeksandra Ekster http://namu.kiev.ua/
Geograficznie, główny nurt awangardy ukraińskiej plasował się na linii Kijów –Odessa – Charków. W Kijowie żył i pracował Ołeksandr Bohomazow. Ten kijowski malarz i teoretyk kubofuturyzmu jest autorem traktatu Живопис та елементи („Malarstwo i jego elementy”) w którym zawarł podstawowe zasady sztuki awangardowej. Malarstwo sprowadza Bohomazow do wykorzystania podstawowych elementów takich jak: linia, figura, kolor, rytm; w nowatorski sposób analizuje też relacje między dziełem, autorem i widzem. Bohomazow umiera w 1930 roku w Kijowie; zarówno jego traktat jak i barwne, pełne dynamiki dzieła ulegają natychmiastowemu zapomnieniu, z którego wydobyte zostaną dopiero w 1966 roku. Z Kijowem związana jest również Ołeksandra Ekster, która założyła tu swoją szkołę kubofuturystycznej scenografii. Życie i działalność tej artystki obejmuje nie tylko Kijów, ale i Moskwę oraz Paryż.
W Odessie pracował wspomniany już organizator „Międzynarodwoych Salonów”, rzeźbiarz Wołodymyr Izdebski a z Charkowem związani byli twórcy tacy, jak konstruktywista Wasyl Jermylow, czy Anatol Petrycki, wybitny scenograf, grafik, malarz, założyciel futurystycznego czasopisma Nowa Generacja (pojawiało się w latach 1927 – 1930). Wasyl Jermilow, którego działalność artystyczna obejmowała szerokie spectrum od malarstwa, grafiki po sztukę użytkową (projekty plakatów, dekoracja wnętrz, projekty opakowań, papierosów, zapałek itp.) jest do dziś jednym z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli awangardy ukraińskiej. Imieniem artysty nazwane zostało charkowskie Centrum Sztuki Współczesnej „JermilovCentr”. 
Anatol Petryckyj http://namu.kiev.ua/
Lata trzydzieste to czas schyłku ruchów awangardowych w Ukrainie. Ostatnie ich przebłyski można dostrzec jeszcze w Charkowie, gdzie scenograf Anatolij Petryckyj wraz z grupą futurystów zakłada grupę „Nowa Generacja” (Нова генерація) działającą w latach 1927-30 jednak ruch awangardowy zamiera wraz z kolejnymi aresztowaniami i procesami przedstawicieli inteligencji. Ruch ten stanowił jedynie krótki epizod w historii ukraińskiej sztuki, epizod charakteryzujący się niezwykłą dynamiką i różnorodnością, jednak powstałe wówczas koncepcje sztuki pozostają w dużym stopniu aktualne dla współczesnych artystów tworzących w Ukrainie.
