Ukraińska literatura pokolenia lat 60-tych
Marta Zambrzycka
Twórczość pokolenia lat sześćdziesiątych stanowi jeden z kluczowych momentów w historii ukraińskiej literatury. Zadebiutowali wówczas twórcy tacy jak: Lina Kostenko, Wałerij Szewczuk, Jewhen Swerstiuk, Wasyl Symonenko, Mykoła Winhranowski, Mychajlyna Kociubińska czy Hryhorij Tiutiunnyk.
Pokolenie to stworzyło nowoczesny program artystyczny i stanowiło wyraźny protest przeciw skostnieniu i zakłamaniu literatury socrealistycznej. O związanym z chruszczowowską odwilżą odrodzeniu lat sześćdziesiątych w następujący sposób pisze Bogumiła Berdychowska: „Na Ukrainie do głosu dochodzi młoda generacja poetów, pisarzy, krytyków, plastyków, którzy z radością uwalniają się z gorsetu socrealizmu. Bohaterami życia kulturalnego stają się poeci Iwan Dracz, Mykoła Winhranowski, Lina Kostenko, Wasyl Symonenko, krytycy Iwan Dziuba, Jewhen Swerstiuk, Mychajłyna Kociubynska, Iwan Switłyczny, reżyser teatralny Łeś Taniuk, malarze-plastycy Panas Załywacha, Ludmiła Semykina, Hałyna Sewruk, publicysta Wiaczesław Czornowił i inni.”
Przedstawiciele młodego pokolenia stworzyli artystyczny front, zjednoczony wspólną ideą wolności twórczej. Ośrodkiem wokół którego grupowali się młodzi artyści był utworzony w 1960 roku Klub Twórczej Młodzieży – nieoficjalne centrum kijowskiego życia kulturalnego. Wokół niego skupiała się elita ukraińskiego pokolenia „sześćdziesiątników”, między innymi: Iwan Switłycznyj, Ałła Horska, Iwan Dziuba, Lina Kostenko, Wasyl Symonenko, Iwan Dracz, Jewhen Swerstiuk, Wasyl Stus, Michajlina Kociubińska i inni.
Ruch zwany „sześćdziesiątnictwem” (pokoleniem „szesćdziesiątników”) stanowił zjawisko złożone, wykraczające daleko poza granice programu literackiego i obejmujące zarówno postulaty wolności twórczej jak i szeroki program społeczno-polityczny, stanowiący wyraźny sprzeciw wobec totalitarnych metod sprawowania władzy. Wykorzystując chruszczowowską odwilż pokolenie to dążyło do odrodzenia ukraińskiej kultury. Ich początkowo niewinna działalność kulturalna nabrała szybko wymiaru politycznego, co sprowadziło na nich brutalne represje: część trafiła do łagrów, część straciła pracę, część została skazana na milczenie.
Ukraińska literatura lat sześćdziesiątych obejmuje zarówno twórczość rodzimą jak i emigracyjną, tworzoną w diametralnie odmiennych warunkach politycznych. Literackie ugrupowania emigracyjne zrzeszały wybitnych twórców takich jak: Jurij Szerech-Szewelow, Hryhorij Kostiuk, Jurij Lawrinenko, Jewhen Małaniuk, Natalia Lewycka-Hołodna, Bohdan Krawciw, Swiatoslaw Hordynskyj, Bohdan Bojczuk, Ostap Tarnawski, (zrzeszeni na przestrzeni lat 50-60 w ugrupowaniach MUR, SŁOWO, i Praska Szkoła) oraz poetów zaliczanych do tak zwanej Grupy Nowojorskiej (Bohdan Bojczuk, Bohdan Rubczak, Jurij Tarnawskij, Emma Andrijewska, Wira Wowk i Żenia Wasylkiwska) To właśnie na emigracji toczyły się dyskusje z udziałem najwybitniejszych ukraińskich literaturoznawców (Jurij Lawrinenko, Jurij Szerech- Szewelow, Ułas Samczuk), na emigracji też powstawały niezwykle ważne dla historii ukraińskiej literatury dzieła Wasyla Barki i Ułasa Samczuka (powieści Barki i Samczuka dotyczące Wielkiego Głodu były przez długie dziesięciolecia nieznane w Ukrainie). Na emigracji powstały też nieocenione prace literaturoznawcze i antologie ukraińskiej poezji i prozy, jak np. opracowana przez Jurija Lawrinenkę i wydana dzięki Jerzemu Giedroyciowi antologia Rozstrzelane Odrodzenie.
Nowatorskie tendencje, widoczne w poezji, prozie i malarstwie pokolenia lat sześćdziesiątych można scharakteryzować pokrótce jako odejście od tematyki wojenno-socjalnej, zwrot ku subiektywizmowi, indywidualizmowi. Młode pokolenie twórców dążyło do modernizacji literatury, szukało swojego miejsca na literackiej mapie oraz nowego, niepowtarzalnego sposobu wyrażania myśli. Młodzi artyści chcieli być samodzielnym i oryginalnym głosem wzbogacającym literaturę o nowe, współczesne style i tendencje. Postulat nowatorstwa łączył się ściśle z ideą wolności tworzenia i swobody artystycznego wyrazu, oraz z przekonaniem o misji artysty, głoszącego prawdę uniwersalną, nieskrępowaną zewnętrznymi nakazami i ograniczeniami.
Charakterystyczne zarówno dla poezji jak i prozy owego okresu wydaje się być połączenie fascynacji rozwojem technologicznym i cywilizacyjnym z głębokim szacunkiem dla europejskiej tradycji humanizmu oraz swoistym zwrotem do ukraińskiej kultury ludowej, co znajdowało wyraz w obrazowaniu baśniowym, wykorzystywaniu elementów folkloru i ludowości. Tendencje te widoczne są między innymi w twórczości Wałerija Szewczuka – autora debiutującego w omawianym okresie i do dziś pozostającego jednym z najważniejszych twórców współczesnej ukraińskiej literatury.
Odrodzenie lat sześćdziesiątych zostało, jak wszystkie wcześniejsze ukraińskie ruchy odrodzeniowe zdławione represjami lat siedemdziesiątych. Zmiana kursu politycznego skazała wielu twórców na długoletnie więzienie i łagry; do rangi symbolu urasta w tym kontekście postać Wasyla Stusa, zakatowanego w łagrach wybitnego poety, bezkompromisowo protestującego przeciw systemowi totalitarnemu. Stus zmarł w łagrze w 1985 roku. Inni, jak Lina Kostenko czy Wałerij Szewczuk choć uniknęli prześladowań zostali na długie lata zmuszeni do milczenia przybierającego formę swoistej wewnętrznej emigracji.
Dla nie znających języka ukraińskiego wartościowym źródłem informacji o twórczości ukraińskiego pokolenia lat 60-tych będzie książka Bogusława Bakuły Skrzydło Dedala. Istnieja tez polskie tłumaczenia dwóch powieści Wałerija Szewczuka (Dom na wzgórzu, Oko otchłani), kilku utworów Jewhena Hucały (Jabłka z jesiennego sadu, Dziewczęta na wydaniu, Domowe ognisko, powieści Jurija Szczerbaka Transplantacja i Kwarantanna, Powieści Wołodymyra Drozda Samotny wilk oraz wybrane wiersze Wasyla Stusa.
