Dumy i dumki ukraińskie – czyli śpiewana historia
Katarzyna Reszczyńska
Ukraińska kultura jest związana przede wszystkim ze wsią i kozaczyzną. Nieodłącznym jej elementem są dumy i dumki. Pewnie większość z czytających słyszała ten termin, być może części skojarzy się z utworem „Dumka na dwa serca”, ale czym duma tak właściwie jest zapewne niewiele osób będzie w stanie poprawnie wskazać, zacznijmy więc od formalnego podziału tego gatunku literacko- muzycznego.
Duma to gatunek epicko-liryczny. Jej tematyka dotyczy historyczno-bohaterskich czynów i wydarzeń lub opisuje obyczaje, występujące w literaturze ukraińskiej. Utwory te mają swoje korzenie w tradycji ludowej. Ich charakter określany jest jako recytatywny, swoim układem wierszowanym przywodzą na myśl rosyjskie byliny. Upraszczając, są to po prostu wiersze, opisujące życie i zwyczaje rdzennych Ukraińców, historię ich kraju i ważne wydarzenia.
Co ważne, dumy nie są recytowane w ciszy, a wykonywane przeważnie wraz z akompaniamentem bandury, liry lub kobzy.
Kiedy powstały dumy?
Podobnie jak w przypadku większości niematerialnych źródeł pamięci historycznej ciężko jest ustalić konkretną datę powstania pierwszych dum. Historycy nakreślili, w przybliżeniu, że powstawały między XV a XVII w. Nie spisywano ich, jedyną formą przekazywania ich była tradycja ustna, co spowodowało że występują one w wielu wersjach zarówno jeśli chodzi o słowa, jak i o muzykę. Zapis dum przypada dopiero na wiek XIX.
Duma polska
Dumy zostawiły też swój ślad w historii literatury polskiej. Polacy tak nazywają staropolski gatunek literacki, który umiejscowić należy na pograniczu liryki i epiki. W przeciwieństwie do ich ukraińskiego odpowiednika polskie dumy mają charakter żałobny. Ich celem jest opłakiwania zmarłego rycerza. Od XIIw. W ich treści pojawiły się elementy tematyki obyczajowej. Jednak na właściwy rozkwit gatunku trzeba było poczekać a do początku XIXw . Romantyczni autorzy dum często nawiązywali do przeszłości narodu i bohaterów. W dumach XIX-wiecznych można było natrafić na takie elementy jak: fragmenty pieśni ludowej, sielanki, elegii, a także odnaleźć motywy romantycznej miłości i fantastyki Najsłynniejszymi autorami dom polskich byli: K. Brodziński, B.Zaleski, J.Słowacki . Śpiewy historyczne Jana Ursyna Niemcewicza z 1816 roku to najsłynniejsza realizacja odmiany epickiej dum..
Czym zatem jest dumka?
Dumką możemy nazwać pieśń ukraińską, która zawiera wiele zwrotek. Ma formę ballady. Nastrój dumki jest rzewny, często ukazuje żal i tęsknotę za straconą osobą, miejscem lub wydarzeniem. Wykonywano je z akompaniamentem bandury.
Geneza powstania dum
Dumy ściśle związane są z motywami kozaczyzny. Ciężko zatem nie wysnuć teorii, że wywodzą się z doby kozackiej. Przez wiele lat tak właśnie uważano, jednak najnowsze badania naukowe skłaniają się do przyjęcia teorii, że wywodzą się z tego samego źródła co rosyjskie byliny, a ich początków należy upatrywać w zamierzchłej przeszłości. Najprawdopodobniej należy je sklasyfikować jako kontynuację ruskiej poezji epickiej, która pojawiła się na świecie i rozwijała jeszcze w czasach przedchrześcijańskich
Za najstarsze dumy uważane są „płacze” tureckich niewolników. Zakłada się, że właściwie są to ich lamenty, które rozchodziły się po Ukrainie. Głównymi odbiorcami i nosicielami dum byli Kozacy, którzy pod ich wpływem tworzyli wzorowane na nich nowe poematy.
Porównanie dum i płaczów:
Jak wiele ukraińskie dumy zaczerpnęły z płaczów? Które elementy pozostawiły niezmienione, a których nie przejęły w ogóle? Elementami wspólnymi był chociażby element lamentacyjny czy zakończenie opisem śmierci i pogrzebem poległych Kozaków. Ciężko doszukać się w obu rodzajach realizacji jednolitego wzorca rytmicznego, podobnie jak ułożenia w strofy. Wersy mają różną długość, a łączą się w większą całość na zasadzie paralelizmu składniowego. Muzyka do której śpiewane są dumy i płacze można opisać jako niestabilną. Tekst w obu rodzajach może ulec zmianom, nie jest on stały i zależy w dużym stopniu od interpretacji i odczuć wykonującej go osoby. Motywy i środki stylistyczne użyte w dumach i płaczach, a także sposoby opisu śmierci i pogrzebu, motyw ptaka posłańca czy lament samotnej i opuszczonej kobiety to pozostałe cechy wspólne. Dla kontrastu warto dodać, że elementy różne są tylko dwa: melodyka i fakt, że w dumach tekst nie ulega zmianom podstawowym, czyli najważniejsze dla treści utworu elementy pozostają stałe, tak by nie zmienił on swojego znaczenia.
W tym miejscu koniecznie należy podkreślić, że spisanie dum nastąpiło dopiero w XIX wieku. W znanej nam postaci są eposami okresu kozaczyzny, jednak ich pierwotna forma może znacznie odbiegać od tej, którą znamy już ze źródeł pisanych. Dumy można uznać za jedną z faz rozwoju tradycji epickiej- na początku ruskiej, a później ukraińskiej
Czego dumy więc dotyczą?
Wiemy, że dumy mogą mieć tematykę historyczno- bohaterską, lub obyczajową, jednak jest to dość szeroka charakteryzacja. Warto ją zatem zawęzić:
Dumy z końca XV wieku, XVI i I połowy XVII wieku opowiadają o walkach ludu ukraińskiego z Tatarami i Turkami. Innym wydarzeniem, którego dotyczą te typowo ukraińskie utwory to wojna wyzwoleńcza pod wodzą Chmielnickiego. Te z nich, które opisują życie codzienne i nie są związane z żadnym konkretnym wydarzeniem historycznym mają charakter moralizatorski.
Największe różnice w dumach dotyczą ich artyzmu, to właśnie za pomocą ilości użytych w nich środków stylistycznych, czy też języka możemy najłatwiej sklasyfikować poszczególne dumy.
Podział dum
Do grupy I należą:
- dumy których tematyka związana jest z wojną z Tatarami i Turkami
- dumy liryczne
- dumy w które można określić jako bogate językowe
- dumy zawierające zróżnicowany, szeroki repertuar środków stylistycznych
- dumy zrośnięte z pieśnią
- dumy, które zasadniczo wiernie oddawały obraz historii
- dumy zawierające bogate opisy przyrody
- przykładami takich dum może być: „Marusia z Bohusławia” https://www.youtube.com/watch?v=k_hx8EozptQ
Grupa III składała się z dum tzw. obyczajowych, poruszających wyłącznie tematykę życia codziennego. Możemy w nich zaobserwować oddalenie od pieśni, bliżej im do utworów ukraińskiej literatury pisanej XVII i I połowy XVIII wieku
Grupa Dum o charakterze moralizatorskim
Należy podkreślić, że wyodrębnienie tej grupy budziło wątpliwości. Zaklasyfikowano do niej dumy poruszające problematykę etyczną. Przekazywały one naukę o zaufaniu do mądrości ludzi starszych. Przykładami tych dum może być: :”Duma o Ołeksiju Popowiczu i Iwasiu Konowszence”
Dumy historyczne to kolejna grupa dum. Często zniekształcały obraz historii, ponieważ czas powstania utworów najczęściej różnił się z czasami o których opowiadały. Najpopularniejszym tematem tych dum były czasy Chmielnickiego i konfliktów Polski i kozaczyzny
Podział dum na style:
Innym podziałem dum może być podział dum na style w jakich zostały napisane. I tak kolejno: dumy napisane ironicznie dotyczyły czasów Chmielnickiego, wyśmiewały przeciwników Ukrainy i wychwalały kozaczyznę. Styl liryzmu elegicznego, nacechowanie dumy żalem i smutkiem było charakterystyczne dla starszych dum. Nie można jednak zapomnieć, że style często współistniały obok siebie. Niemożliwym jest za ich pomocą jasno określić w jakim czasie Duma została napisana. Jedyne co z pewnością można napisać, to że dumy młodsze mają inną konstrukcję i postawę narratora (pewny siebie, zwycięzca, szydzi z przeciwników), kompozycja: niejednolita, powtarzanie się wątków i motywów
Inne charakterystyczne cechy dum.
Przede wszystkim można je uznać, że typowe przedstawicielki artyzmu słowiańskiej poezji ludowej. W tym punkcie warto nadmienić, że artyzm słowiańskiej poezji ludowej ma 3 podstawowe cechy:
- Powtarzanie
- Emfaza (czyli dążenie do przedstawienia skrajnego, bez różnicowania i dodawania odcieni szarości)
- Symboliczność
Powtarzanie jest najczęściej spotykaną cecha (z tych 3 ww.) w dumach ukraińskich. Powtarzane są zarówno pojedyncze cząstki jak i te bardziej złożone. Rytmiczne powtórzenia pełnią doniosłą funkcję. Powtórzone zostają typowe elementy kompozycyjne w różnych utworach.
Innymi cechami po których możemy rozpoznać dumy jest rozpoczynanie dialogów od apostrof, czy znikome występowanie porównań. Twórcy dum są najczęściej uczestnikami wydarzeń o których duma opowiada co widać w formach którymi posługuje się narrator dum.
Podsumowując, dumy można nazwać najwspanialszym wytworem poezji ludowej na Ukrainie. Poematy epickie przesiąknięte są liryzmem i nostalgią. Przedstawiają ludzi i zdarzenia realistyczne a nie fikcję, więc są dla nas swoistego rodzaju źródłem wiedzy o życiu Ukraińców, o ich zwyczajach i tradycjach. Poza tematyką obyczajową zajmują się również wojenną. W obu przypadkach na I plan wysuwają się zagadnienia etyczne.
Wiersz dum ma charakter intonacyjny. Nie jest realizowany jeden, stały wzorzec rytmiczny, choć nie można mu odmówić wyrównania pod względem tonicznym. Rymy dum są gramatyczne, najczęściej czasownikowe choć zdarzają się partie nierymowane. Dumy raczej się odczytuje do a nie śpiewa, choć w tle słychać melodię, która jest dostosowana do tekstu. W podkładzie muzycznym nie istnieje podział na takty. Dumy mają charakter swobodnego recytatywu a zarówno tekst jak i melodia są do pewnego stopnia zmienne (zatem mamy tu wprowadzony element improwizacji)
Już na zakończenie warto wiedzieć, że dumy można nazywać również: pieśniami kozackimi, pieśniami rycerskimi lub niewolniczymi psalmami. Termin duma w języku folklorystyki ukraińskiej funkcjonuje od 1827 roku, jednak znany jest już od XVI wieku.
