Dmytro Stepanowycz Bortniański
Maciej Paweł Jaskot
Dmytro Stepanowycz urodził się w 1751 (lub – wg innych źródeł – w 1752) roku w Głuchowie, ówczesnej stolicy Hetmańszczyzny, w rodzinie Stepana Bortniańskiego, uchodźcy z Ukrainy zachodniej. Swą wielką karierę muzyczną rozpoczął w miejscowej szkole śpiewu, gdzie przygotowywano chłopców mających śpiewać w dworskim chórze chłopięcym w Petersburgu. Młody Dmytro wyróżniał się silnym głosem i muzykalnością, dzięki czemu już w wieku siedmiu lat znalazł się na carskim dworze, gdzie od 1763 roku kapelą kierował włoski kompozytor Baldassare Galuppi, który szybko zwrócił uwagę na talent chórzysty. Gdy w 1768 roku Galuppi wyjechał do Włoch, za namową carycy Katarzyny II, zabrał ze sobą także Bortniańskiego. Pobyt w Italii (w Wenecji, Bolonii, Rzymie i Neapolu) trwał dziesięć lat, podczas których młodzieniec rozwijał swój talent doskonaląc technikę kontrapunktu, grę na organach i klawesynie, poznał dzieła Scarlattiego, Durante i Händla. Napisał kilka oper do, m. in. „Kreonta”, której premiera miała miejsce w wenecjańskim teatrze San Benedetto w 1776 roku. Jego autorstwa są też opery „Alcyd” (1778 r.) i „Quinto Fabio”, wystawiona w Modenie w teatrze hrabiów D’Este. W Wenecji był także tłumaczem na potrzeby przebywającego wówczas w Najjaśniejszej Republice hrabiego Orłowa.
W 1779 roku Bortniański dostaje list od Jelagina, dyrektora spektakli i organizatora wydarzeń muzycznych na petersburskim dworze. Proszony jest o powrót do stolicy, gdzie czeka na Bortniańskiego posada kapelmajstra. Po powrocie do Rosji, Bortniański rozpoczyna działalność twórczą i staje się pierwszym kompozytorem Imperium Rosyjskiego, którego dzieła wychodzą drukiem. W 1794 roku, po tym jak dwór Marii Fiodorownej (Zofii Doroty Wirtemberskiej) opuszcza Giovanni Paisiello, Dmytro Bortniański zajmuje jego miejsce. Odwdzięcza się przyszłej carycy dedukując jej cały album utworów na fortepian, klawesyn i klawikord. Momentem przełomowym w karierze Bortniańskiego był 11 października 1786 r. – dzień premiery jego nowatorskiej opery „Sokół”, przyjętej z wielkim entuzjazmem przez publiczność. Od 1796 roku Bortniański kieruje dworskim chórem w Petersburgu, do jakiego sam należał jako chłopiec. Za jego kierownictwa, kapela rozrasta się z 24 do 60 członków – wychowanków szkoły w Głuchowie. Chłopcy wykonują przede wszystkim muzykę sakralną i nie biorą udziału w przedstawieniach dworskich, na których potrzebę założono w 1800 roku oddzielny chór.
Sukces Bortniańskiego jako muzyka i kompozytora jest bezsprzeczny. Gdy w 1802 roku w Petersburgu działalność rozpoczęło towarzystwo filharmoniczne, prawie na każdym zebraniu wykonywano utwory Bortniańskiego. Od 1816 roku kompozytor jest cenzorem utworów sakralnych: żaden utwór nie może być wykonany w cerkwi bez zgody samego Bortniańskiego. Niemniej jednak, zwierzchnictwo Cerkwi sprzeciwiło się takiemu stanowi rzeczy i od 1820 roku, Bortniański pełni funkcję cenzora urzędowego i zwraca uwagę na formę muzyczną, a Cerkiew zajmuje się badaniem treści samych utworów. Ostatnie pięć lat jego życia poświęcone są pisaniu kantat, romansów, utworów sakralnych. Bortniański nie zdążył zobaczyć na własne oczy przygotowanego osobiście zbioru swoich dzieł. Zmarł 10 października 1825 roku w Petersburgu. Jego utwory zaczęto wydawać pod koniec tego roku, lecz pełne wydanie ujrzało światło dzienne dopiero w 1882 roku dzięki staraniom Piotra Czajkowskiego.
Prawie całe swe życie, Dmytro Bortniański spędził poza granicami Ukrainy – we Włoszech i w Petersburgu. Niemniej jednak jego twórczość należy do dziedzictwa kulturowego Ukrainy, a on sam uznawany jest za przedstawiciela ukraińskiego odrodzenia. Świadczą o tym liczne inspiracje muzyką ukraińską w utworach Bortniańskiego, który potrafił je wpleść w ówczesną, zachodnioeuropejską estetykę muzyczną, dzięki czemu wypracował swój oddzielny styl.
Do dziś zachowało się wiele utworów kompozytora: 35 koncertów chórowych na cztery głosy (psalmy), 10 koncertów na dwa chóry, 14 utworów na cztery głosy «Тебе, Бога, хвалимо», liturgia na trzy głosy i inne. Jego dorobek został wysoko oceniony przez późniejszych kompozytorów, m.in. przez Ludwiga van Beethovena oraz Hectora Berlioza. Czasami nazywany jest ukraińskim Mozartem, a Michaił Glinka nazywał go żartobliwie „Sachar Medovicz Patokin”, czyniąc aluzję do zamiłowania Bortniańskiego do słodyczy.
Zachęcam do posłuchania jego utworów na Youtube:
- https://www.youtube.com/watch?v=wLzJrQyzSJc
- https://www.youtube.com/watch?v=LRpXdBXSGL0
- https://www.youtube.com/watch?v=sqHkRAOsW98
- https://www.youtube.com/watch?v=wN3eYPaquvM
