Wasyl Jermiłow-charkowski konstruktywizm lat 20-30.
Marta Zambrzycka
Wasyl Jermiłow (1894–1968) to kluczowa postać ukraińskiej awangardy i lider ukraińskiego konstruktywizmu. Ten awangardowy twórca związał swoje życie i działalność z Charkowem, który w latach 1917-34 był nową stolicą porewolucyjnej Ukrainy (Ukraińskiej SRR) i głównym ośrodkiem życia artystycznego i literackiego.
W tym mieście zaczęło się ukraińskie odrodzenie kulturalne lat 20. i 30. Tu tworzył wybitny pisarz Mykoła Chwylowyj, inicjator ugrupowania literackiego WAPLITE, w Charkowie rozwijał się nowatorski teatr Łesia Kurbasia „Berezil”, a także rozwijały się nowatorskie nurty w sztuce, takie jak kubizm i futuryzm, których przedstawicielem był chociażby scenograf, grafik i malarz Anatol Petrycki.
W nowej stolicy, w 1919 Wasyl Jermilow i Bernard Kratko stworzyli szkołę artystyczno-rzemieślniczą, bliską duchowi Bauhausu. Skupieni w niej artyści chcieli wcielać w życie ideę sztuki ściśle związanej z życiem codziennym, sztuki funkcjonalnej, kształtującej rzeczywistość i wpływającej na nią za pomocą organizacji przestrzennej. W kontekście ukraińskim sztuka i architektura miały być realizacją idei nowej, porewolucyjnej rzeczywistości. Propagowany przez Jermilowa konstruktywizm stanowił doskonałe wcielenie idei sztuki w służbie życia i ideologii. Konstruktywizm, rozwijający się w Rosji już od 1914 roku i będący w latach 20-tych- 30 tych wiodącym kierunkiem ZSRR (przedstawiciele: Aleksandr Rodczenko, Kazimierz Malewicz, pierwsze dzieło architektoniczne konstruktywizmu to nigdy niezrealizowany projekt pomnika III Międzynarodówki Władimira Tatlina) znalazł podatny grunt w porewolucyjnym Charkowie.
Konstruktywistyczna twórczość Wasyla Jermilowa stanowiła wyraz przekonania o ścisłym związku sztuki z życiem codziennym. Artysta wdzierał się ze swoimi projektami w przestrzeń ulic, budynków użytku publicznego, przystanków autobusowych. Projektował plakaty, okładki książek i czasopism, ulotki propagandowe i opakowania papierosów. Malował monumentalne obrazy ścienne, ozdabiał mury Charkowa hasłami propagandowymi. W roku 1919 wraz z grupą artystów ozdobił monumentalnymi obrazami budynek charkowskiego cyrku oraz stworzył serię obrazów ściennych inspirowanych poezją W. Chlebnikowa w Domu Aktora. W roku 1920 jego barwne, rewolucyjne obrazy pojawiły się we wnętrzu Klubu Armii Czerwonej. W połowie lat 30-tych artysta zrealizował dekoracje wnętrz Pałacu Pionierów, łącząc inspiracje awangardowe z motywami ukraińskiej sztuki ludowej. Nieprzypadkowo porewolucyjne lata charkowskiej sztuki określa się mianem „okresu jermilowskiego” (określenie Waleriana Poliszczuka, autora monografii o artyście z roku 1932).
Zgodnie z założeniami konstruktywizmu twórczość Jermilowa charakteryzowała się dążeniem do geometryzacji form, kompozycje podlegały ścisłej dyscyplinie formalnej, uproszczeniu, sprowadzającemu obraz do prostych form geometrycznych i harmonii wynikającej z relacji przestrzeni, linii, kątów. Surowość tej sztuki, dążenie do abstrakcjonizmu wynikało z poszukiwania nowej formuły estetycznej, rezygnującej z przedstawiania rzeczywistości i zmierzającej ku formalnej analizie elementów konstrukcyjnych dzieła artystycznego. Konstruktywizm Jermilowa stanowi więc z jednej strony eksperyment formalny – analizę „konstrukcji dzieła” z drugiej wyraz zaangażowania w budowanie nowoczesnej codzienności. Była to codzienność rewolucyjna, dynamiczna, zakładająca proces totalnej zmiany. Taką też miała być sztuka, stąd rezygnacja z dekoracyjności i estetyzacji na rzecz ścisłego związku twórczości artystycznej z polityką, sztuką użytkową, nowoczesną architekturą.
Pierwszymi pracami Jermilowa, prezentowanymi na wystawach w Moskwie i Charkowie były kompozycje stylistycznie bliskie symbolizmowi, w początkowym okresie swojej działalności Jermilow tworzył też w nurcie kubofuturyzmu, jednak z tych prac nie pozostało prawie nic. (jedynym śladem jermilowskiego kubofuturyzmu pozostał projekt okładki wydawnictwa „Internacjonał” z 1921 r.) Zafascynowany kubistycznymi kompozycjami Pabla Picassa maluje w 1915 roku kompozycję Chleb. Talerz. Nóż. Na rok 1917 datowana jest kubistyczna kompozycja Nocna kawiarnia, w której autor, poza klasyczną techniką malarską wykorzystał aplikacje z fragmentów gazet i materiałów o różnorodnej fakturze. Eksperymenty kubistyczne pozostaną dla niego ważne również w późniejszych okresach twórczości, dowodem czego mogą być serie obrazów Gitara czy Mandolina.
Gitara
Gitara
Mandolina
W latach 20 Jermilow tworzy monumentalne kompozycje ścienne w budynkach użytku publicznego w Charkowie. W tych dziełach wyraźnie widać zmianę stylistyki, w której można odnaleźć wpływy bojczukizmu (malarstwa monumentalnego nawiązującego do tradycji bizantyjskich i łączącego je z nowoczesnymi środkami wyrazu. Styl zapoczątkowany został przez Mychajłę Bojczuka i grupę związanych z nim artystów). Z lat 20-tych znane są również „eksperymentalne kompozycje”, w których autor ogranicza się do podstawowych geometrycznych figur i wykorzystuje różnorodne materiały miedź, karton, drewno, szkło)
Kompozycje
Na połowę lat 20 datuje się konstruktywistyczne prace w postaci tabliczek pamiątkowych, w których między zgeometryzowanymi figurami wkomponowane zostały cyfry, układające się w datę śmierci Lenina. Następnie Jermilow angażuje się w sztukę użytkową i wykonuje serię projektów opakowań papierosów o nazwach: „Lenin” „Ilicz”, „Sierp i młot”). Przykładami konstruktywistycznych projektów Jermilowa są również wykonane w latach 20-tych okładki książek oraz sztuka masowo-propagandowa (plakat, odezwa, ulotka), w których autor odwoływał się do techniki kolażu, wykorzystując ścinki gazet, elementy metalowe i drewniane, fragmenty fotografii.
Projekt opakowania papierosów
Projekt okładki czasopisma Awangard z 1929 r.
Wiele lat artysta wykładał w charkowskim Artystyczno-Rzemieślniczym Instytucie. Choć żył dość biednie i spotykał się z szykanami ze względu na nowatorstwo swoich prac, uniknął tragicznego losu swoich przyjaciół – innych przedstawicieli ukraińskiej awangardy, twórców Rozstrzelanego Odrodzenia (jak choćby Walerian Poliszczuk Mychajło Bojczuk, Wasyl Sedlar, iwan Padalka, Mychajło Semenko). W 49 roku wykluczony ze Związku Artystów Ukraińskich pod zarzutem „kosmopolityzmu”, do pracy wrócił w latach 60-tych.
Dzięki twórczości Wasyla Jermilowa, a także innych twórców ukraińskiej awangardy, takich jak Ołeksandra Ekster, Ołeksandr Bohomazow, Anatol Petrycki ukraińska sztuka lat 20-30 uległa szybkiej modernizacji i europeizacji. Procesy te zostały zahamowane terrorem lat 30-tych, jednak wspomniane postaci stanowią do dziś zrąb ukraińskiej nowoczesnej kultury, a dowodem pamięci o znaczeniu wiodącego ukraińskiego konstruktywisty jest choćby nazwa jednego z ważniejszych ukraińskich centrów sztuki współczesnej – JermilowCentr (dla zainteresowanych: yermilovcentre.org)
Dama z wachlarzem (1919)
Portret artysty Ołeksija Pocztennoho, (1923)
