Ołeksandr Muraszko PraczkaOłeksandr Muraszko ZwiastowanieImpresjonizm w malarstwie ukraińskim przełomu XIX i XX w.
Marta Zambrzycka
Nurt zwany impresjonizmem został zainicjowany w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. przez malarzy francuskich: Cezanne’a, Moneta, Renoira. Był to pierwszy symptom zmiany kryteriów estetycznych, które przez stulecia determinowały refleksję o sztuce, a także zapowiedzią nadchodzącej rewolucji estetycznej, która zaowocowała wybuchem nurtów i kierunków określanych Wielką Awangardą.
Jak pisze Artur Hutnikiewicz: „impresjonizm to supremacja momentu nad stabilnością, to wyraz przekonania, że każde zjawisko jest tylko umykającą, krótkotrwałą i jednorazową konstelacją, uciekającą falą w rzece, do której się już nigdy po raz drugi nie wejdzie, to oddanie pierwszeństwa subiektywnemu wrażeniu przed analizą intelektualną, a więc przyjęcie postawy pasywnej, receptywnej, dystansu, niezaangażowania.” (A. Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu, 1974, s. 55)
W malarstwie impresjonistów ujawniają się po raz pierwszy symptomy tej rewolucji estetycznej, której pełną realizację przyniósł XX w. a więc: organiczny związek sztuki z cywilizacją miejską, dążenie do dynamiki przedstawień, rozbicie dotychczasowego statycznego obrazu świata, zastąpionego wewnętrzną projekcją. Ważne było zerwanie z naturalistycznym sposobem przedstawiania rzeczywistości, zamiast realistycznego przedmiotu sztuka miała przedstawiać wrażenie. Mówiąc najogólniej założeniem impresjonizmu było budowanie obrazu świata na podstawie nagich danych zmysłowych, wykluczając interwencję czynników racjonalnych: wrażenie zmysłowe, wywołane przez rzeczywiste obiekty jest ostateczne, wyklucza refleksję, metafizykę, symbolizm.
W Ukrainie impresjonizm pojawia się z opóźnieniem w stosunku do Europy Zachodniej, eksperymenty z tym nurtem można datować w przybliżeniu od 1880 po 1920 lata. Trzeba też podkreślić, że ukraiński wariant impresjonizmu znacznie różnił się od doświadczeń francuskich malarzy. W Ukrainie dominująca pozostała tematyka wiejska, pejzaż, etiuda, właściwie nieobecne jest łączenie impresjonistycznej maniery malarskiej z tematyką wielkomiejską. Nie można też mówić o jednorodnym nurcie impresjonizmu w malarstwie ukraińskim, raczej o jego wpływach na twórczość poszczególnych malarzy. Sprawia to, że nurt ten pozostał w Ukrainie raczej stylistyczną tendencją, wykorzystywaną dość przypadkowo przez wielu artystów i nie poddawaną głębszej refleksji. Wpływy impresjonizmu docierały na Ukrainę różnymi drogami – cześć artystów „przywoziła” innowacje bezpośrednio z Paryża, ważną rolę odegrała Krakowska Akademia Sztuki, zwłaszcza malarstwo Jana Stanisławskiego, który był duchowym nauczycielem jednego z najbardziej „konsekwentnych” ukraińskich impresjonistów – Mykoły Buraczka. Szkoła malarstwa krakowskiego wywarła również ogromny wpływ na twórczość Iwana Trusza, lwowskiego malarza dla którego impresjonizm stanowił ważny etap twórczości. W Krakowie studiował również wybitny twórca lwowski Ołeksa Nowakiwskyj.
Ukraińscy młodzi artyści, absolwenci Petersburskiej Akademii Sztuki, odwiedzając Paryż w czasach aktywnej działalności impresjonistów nie zwracali w gruncie rzeczy uwagi na ich twórczość, fascynowało ich raczej malarstwo plenerowe tzw. barbizończyków. Doświadczenie nabyte w petersburskiej Akademii oddawało prym pejzażowi oraz malarstwu rodzajowemu, eksperymenty impresjonistów okazywały się zbyt nowatorskie dla większości ukraińskich twórców. Warto zauważyć, że w łączeniu malarstwa plenerowego z rodzajowym ukraińscy artyści przełomu XIX i XX w. osiągnęli prawdziwe mistrzostwo, co widać choćby w twórczości Mykoły Pymonenka czy Mykoły Kuznecowa. W ich malarstwie nie było jednak dynamiki, zmiany i subiektywizmu, które stanowiły podstawowe założenia impresjonizmu. Nie było również odejścia od psychologizmu i antropocentryzmu, które charakteryzowały malarstwo impresjonistyczne. Ważną rolę w propagowaniu nowatorskich tendencji artystycznych odegrała tez Akademia Wiedeńska. Niemiecki wariant impresjonizmu, silnie naznaczony wpływami secesji znalazł odzwierciedlenie we wczesnej twórczości Ddawida Burljuka czy Abrama Manewycza.
Etap impresjonistycznych eksperymentów przechodziła większość ważniejszych twórców XX wiecznego ukraińskiego malarstwa, byli to zarówno przedstawiciele realizmu (Petro Lewczenko, Kyriak Kostandi) jak i późniejsi twórcy awangardy, kubofoturyzmu czy malarstwa abstrakcyjnego – jak Dawid Burljuk czy Ołeksandr Bohomazow. Żadnego z tych twórców nie można nazwać impresjonistą, jednak każdy z nich przeszedł etap impresjonistycznych eksperymentów. W ukraińskim życiu artystycznym nie toczyły się jednak burzliwe debaty i „boje artystyczne”. Maniera impresjonistyczna pojawiła się stopniowo i praktycznie niezauważalnie, nie wywołując gwałtownych reakcji odbiorców i dyskusji między twórcami. Stopniowo na wystawach zaczęły pojawiać się niewielkie etiudy, które dotychczas uważano jedynie za wstępny etap tworzenia obrazu i nie wystawiano publicznie. Jednym z mistrzów takiej właśnie malarskiej etiudy był Petro Lewczenko (1856-1917). Jego twórczość stanowiła przyczynek do przewartościowania koncepcji przedstawiania rzeczywistości w malarstwie ukraińskim. Zamiast tak ważnego dla realistów (pieredwiżników) wątku rodzajowego, „fabuły” malarz oddaje ulotne, zmysłowe wrażenie, zamiast szerokiej malarskiej perspektywy – fragment.
Petro Lewczenko Prowincja
Petro Lewczenko Wiatrak
Stopniowo, pod wpływem doświadczeń impresjonizmu zmienia się paleta barw oraz maniera malarska ukraińskich twórców. Ciężkie, brunatne i brązowe odcienie, charakterystyczne dla pieredwiżników zostają zastąpione szeroką gamą rozjaśnionych, często jaskrawych kolorów. Zmienia się sposób nakładania farby – pociągnięcia pędzla stają się gwałtowne, krótkie i rozedrgane, sprawiając wrażenie przypadkowości, niedokładności. Tematyka społeczna zostaje zastąpiona liryzmem, dążeniem do odzwierciedlenia nastroju i ulotnego, subiektywnego wrażenia Widać to wyraźnie w twórczości lwowskiego malarza Iwana Trusza (1869-1941), którego malarstwo spotykało się często z niezrozumieniem zarówno odbiorców jak i krytyki. Przykładem tej ostatniej może być recenzja Iwana Franka, który komentując pierwszą personalna wystawę Trusza krytykował nieobecność w jego twórczości idei narodowej oraz przestrzegał twórcę przed nadmiernym liryzmem i przypadkowością obecnych w jego obrazach motywów. (ред. Леся Толстова, Імпресіонізм і Україна, Київ, 2011, с. 11) Iwan Trusz był wybitnym kolorystą, w jego obrazach widoczny jest symbolizm charakterystyczny dla modernizmu krakowskiego. W swojej twórczości nawiązywał, jak większość ukraińskich autorów do tematyki wiejskiej, prowincjonalnej.
Iwan Trusz Samotna sosna
Iwan Trusz Pejzaż wieczorny
Etap impresjonistyczny przeszedł w swojej twórczości również Ołeksandr Muraszko (1875- 1919), jedna z ważniejszych postaci ukraińskiej sztuki początku XX wieku. Drogę twórczą Muraszki wyznacza szlak prowadzący od realizmu, poprzez impresjonizm, do modernizmu. Twórczość Muraszki korzeniami tkwi w XIX wiecznym realizmie, jednak dosłowności przestawień przeciwstawił malarz właściwe dla sztuki modernistycznej niedopowiedzenie, impresjonistyczną niekonkretność, ulotność. Malarstwo Muraszki przestaje być obrazem rzeczywistości a staje się poetycką impresją,
wariacją na temat rzeczywistości i polem dla tworzenia rzeczywistości alternatywnej, subiektywnej, indywidualnie odbieranej. Muraszko stworzył w oparciu o zasady malarstwa modernistycznego swój własny styl. Charakterystyczne jest operowanie barwą (barwna plama, przenikające się często jaskrawe, mocne kolory), gra światła w obrazie. Obrazy tego artysty wydają się „malowane światłem”.
Ołeksandr Muraszko Kobieta z kwiatami
Ołeksandr Muraszko Praczka
Ołeksandr Muraszko Zwiastowanie
Stylistyka impresjonizmu jest wyraźnie widoczna w twórczości Mykoły Buraczka (1871-1942). Artysta ten, zainspirowany malarstwem szkoły krakowskiej (studiował w Krakowskiej Akademii w klasie Jana Stanisławskiego) w latach 1910-12 wystawiał swoje prace w Paryżu. W swoich impresjonistycznych, subiektywnych etiudach przedstawiał krajobraz Ukrainy, był tez projektantem dekoracji teatralnych.
Mykoła Buraczek Złota jesień
Pierwsze dziesięciolecia XX wieku to niezwykle ważny okres dla ukraińskich dążeń niepodległościowych i państwowotwórczych. Wraz z powstaniem Ukraińskiej Republiki Ludowej poszukiwanie artystycznego nowatorstwa łączy się z dążeniem do tworzenia narodowych instytucji sztuki i wyższych szkół kształcących ukraińskich artystów. Znacznie wzrasta rola Kijowa jako ośrodka nowoczesnej sztuki, do czego bez wątpienia przyczynia się otwarta w 1917 roku Ukraińska Akademia Sztuki (Українська Художня Академія), przemianowana w 1922 na Kijowski Instytut Sztuki (Київський Художній Інститут). Była pierwszą i przez długi czas jedyną instytucją propagującą modernizm i awangardę w ukraińskiej sztuce i kształcącą adeptów w duchu najnowszych trendów. Akademia była kuźnia talentów, z jej działalnością związane są właściwie wszystkie najważniejsze postaci ówczesnego ukraińskiego życia artystycznego. Pierwszym rektorem Akademii wybrany zostaje wybitny malarz, grafik i architekt, Wasyl Kryczewski. Jako profesorowie i wykładowcy pracują tam przedstawiciele awangardy, futuryzmu, malarstwa monumentalnego, impresjonizmu i modernizmu: Mychajło Bojczuk, Ołeksandr Bohomazow, Fedir Kryczewski, Ołeksandr Muraszko, Mykoła Buraczek i inni.
Chociaż tendencje impresjonistyczne zostały stopniowo wyparte przez bardziej nowatorskie nurty i chociaż impresjonizm nigdy nie zaistniał na Ukrainie jako jednolity styl artystyczny, jego wpływy pozostały widoczne jeszcze długo w twórczości wielu ukraińskich artystów przełomu XIX i XX oraz I połowy XX wieku.
Kryian Kostandi Bez
Abram Manewycz Zimowy pejzaż z cerkwią
