Borys Mychajłow i charkowska szkoła fotografii społecznej.
Marta Zambrzycka
Historia charkowskiej fotografii społecznej sięga korzeniami lat 60/70 -tych i wywodzi się z działalności grupy Wriemia, założonej przez Borysa Michajłowa, Jewhena Pawłowa, Ołeha Malowanoho, Ołeksandra Supruna, Jurija Rupina.
Sytuacja polityczna nie pozwalała na organizowanie legalnych wystaw, artyści spotykali się w nieformalnych klubach, wymieniając się poglądami i ideami. Proponowane przez nich fotografie nie mieściły się w socrealistycznym kanonie, traktowane jako „szkodliwe” bywały konfiskowane a sami artyści spotykali się z szykanami ze strony miejscowych organów władzy. Artyści z Charkowa dążyli do przełamania socrealistycznych wyznaczników sztuki, poszukiwali nowatorskiej formy dla wyrażenia społecznie ważnych, niewygodnych problemów. Kontynuacją linii wyznaczonej przez Wriemia było założenie w latach dziewięćdziesiątych tzw. Grupy Szybkiego Reagowania (Fast Reacting Group), do której należeli: Borys Michajłow, Serhij Bratkow, Serhij Sołonskyj.
Jak podkreśla ukraiński historyk sztuki Ołeksandr Solowiow, od samego początku w pracach charkowskich artystów dokumentalizm przeplatał się z artystyczną stylizacją. Fotografie poruszają ważne problemy społeczne, ukazując rzeczywistość pomijaną najczęściej w sztuce a także omijaną wzrokiem w realnym życiu. Prace Borysa Mychajłowa czy Serhija Braktowa z lat 90-tch to zapis poradzieckiej rzeczywistości w jej najbardziej ponurych odsłonach. Pod względem tematycznym są to fotografie dokumentalne. Jednak formalnego z punktu widzenia stanowią wyraźną kreację artystyczną: są najczęściej stylizowane i pozowane, barwione, często są kadrowane w specyficzny, przemyślany sposób. Zawierają też aluzje do malarstwa i symboli religijnych (szczególnie prace Borysa Michajłowa). Układając się w większe cykle (Historia choroby, Zmierzchy, Przy ziemi Borysa Michajłowa, Dzieciaki, Marynarze, Straszne bajki Serhija Bratkowa) prace charkowskich artystów stanowią rodzaj opowieści o rozpadającym się, zdegradowanym świecie. W odczytaniu tej opowieści niezbędna jest znajomość kontekstu społeczno-historycznego, bez którego sama fotografia mówi niewiele.
Najwybitniejszym przedstawicielem charkowskiej szkoły jest Borys Mychajłow – „żywy klasyk” fotografii i najbardziej rozpoznawalny jej przedstawiciel wywodzący się z obszaru poradzieckiego. Urodził się w 1938 w Charkowie. Obecnie mieszka w Berlinie. Jest laureatem wielu nagród, w tym nagrody The Hasselblad Foundation International Award in Photography w 2000 roku, a w 2001 w Londynie nagrody The Citibank Private Bank Photography Prize przyznawaną corocznie artystom, których twórczość stanowi doniosłe osiągnięcie w dziedzinie fotografii światowej. Pierwszym ważnym projektem Mychajłowa była Niedokończona dysertacja z 1985 roku. Projekt składał się z wyrzuconych przez fotografów próbnych odbitek, które artysta opatrzył tekstem. Kolejnymi ważnymi projektami Mychajłowa były serie Zmierzchy z 1993 i Przy ziemi. Projekty te stanowiły stylizowany artystycznie dokument z życia Charkowa po rozpadzie ZSRR. Jedną z najbardziej znanych serii fotograficznych Michaiłowa był projekt Gdybym był Niemcem zrealizowany w 1994 i będący gorzko-ironiczną refleksją nad historią XX wieku. Prace Borysa Mychajłowa znajdują się w najważniejszych światowych galeriach, w tym w MoMa w Nowym Jorku, Tate Galery w Londynie, The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, Saatchi Galery w Londynie. Fotografie z serii Historia choroby zrealizowanej w latach 1997-98 i ukazującej chore ciała charkowskich bezdomnych można oglądać od 30 maja do 4 października 2015 w Pinchuk Art Centre w Kijowie.
Fotografie Borysa Michajłowa z cyklów Zmierzchy oraz Przy ziemi charakteryzują się specyficznym „obniżonym” kadrowaniem. Autor robił ujęcia z wysokości biodra, dlatego widzimy przedstawiony świat w zawężonej, ograniczonej do poziomu chodnika perspektywie. Z tej perspektywy oglądamy toczące się „przy ziemi” życie Charkowa lat 90-tych, stanowiące dokument rozpadu ustroju radzieckiego. Jako przedmiot swoich fotografii artysta wybiera część społeczeństwa, wyrzuconą poza „główny nurt życia”. Interesują go ci, którzy ani w poprzednim, ani w nowym ustroju politycznym nie znajdują dla siebie miejsca.
Wstrząs, którego doznajemy patrząc na prace Borysa Michajłowa, wydaje się związany nie tyle z fotografowanym obiektem, co ze sposobem jego przedstawienia. Obniżone kadrowanie spłaszcza perspektywę, zawęża przestrzeń, przez co odnosimy wrażenie braku powietrza, zamknięcia i ograniczenia. Fotografowane ulice, podwórka i bazary stają się ciasną klatką dla uwięzionych w niej ludzi – rzeczywistością bez wyjścia. Wrażenie mroku i ciasnoty potęguje dodatkowo dominująca w obu seriach sztuczna barwa: w serii Zmierzchy sino-fioletowa, w serii Przy ziemi żółto-brązowa.
Wspomniane serie Michajłowa stanowią doskonały przykład gry między dokumentalizmem a sztuką w fotografii. To balansowanie na granicy reportażu i kreacji artystycznej stanowi cechę typową dla twórców z kręgu charkowskiej fotografii społecznej.
Grę między mocnym dokumentem a artystyczną stylizacją widać jeszcze wyraźniej w najbardziej znanej serii Michajłowa pt. Historia choroby. Jest to cykl ponad stu zdjęć charkowskich bezdomnych, fotografowanych w podmiejskich, postindustrialnych przestrzeniach. Zdjęcia zostały wykonane w latach 1997-98, były wystawiane w wielu światowych galeriach i przyniosły artyście międzynarodową sławę. Bohaterowie tej serii obnażają swoje ciała, ukazując całą ich degradację i brzydotę. Fotografie z cyklu Historia choroby nie są jednak reportażem. Postaci zostały upozowane, sytuacje wyraźnie zainscenizowane, artysta nie ukrywa, że płacił bezdomnym za pozowanie, wykorzystując ich jako obiekt artystycznej kreacji. W wielu ujęciach dopatrzeć się można również nawiązań do ikonografii biblijnej (np. Pieta, Zdjęcie z krzyża).
Twórczość „charkowskiej szkoły fotografii społecznej” można rozpatrywać w wielu różnorodnych kontekstach: najbardziej oczywiste jest odczytanie jej jako dokumentu postradzieckiej rzeczywistości, równie ciekawe jest badanie relacji między dokumentalizmem a kreacją artystyczną. Nurt zaangażowanej fotografii stanowi również inspirację dla młodych twórców ukraińskich, którzy swoją działalność artystyczną wiążą z bieżącą sytuacją społeczną i polityczną.
Fotografie Borysa Mychajłowa można znaleźć na: http://www.art4.ru; http://www.fotopolis.pl
Marta Zambrzycka
