Charków
Marta Zambrzycka
Większości z nas Charków kojarzy się ze „zrusyfikowanym miastem daleko na wschodzie Ukrainy”, szarym, przygnebiającym, może nawet niebezpiecznym. W rzeczywistości jest to miasto o ciekawej historii i różnorodnej architekturze.
Zobaczymy tu zarówno monumentalną zabudowę socrealistyczną, skoncentrowaną przede wszystkim wokół ogromnego Placu Wolności, jak również eklektyczną architekturę ulic starego miasta, piękne kamienice w stylu secesji oraz budynki modernistyczne z pierwszych dziesięcioleci XX wieku. Z Charkowem i jego okolicami związani byli wybitni twórcy XIX wiecznego malarstwa pejzażowego, tacy jak Serhij Wasylkiwskyj czy Petro Lewczenko. Ich dzieła można podziwiać w zbiorach Charkowskiego Muzeum Sztuki (Ха́рківський худо́жній музе́й, ul. Sovnarkomivska 11). To tutaj, w środowisku powstałego w 1805 roku roku Uniwersytetu zawiązało się pierwsze koło ukraińskich romantyków (Łewko Borowykowskyj, Mykoła Kostomarow), tu tworzył Petro Hułak-Artemowskyj.
Jako stolica Ukraińskiej Republiki radzieckiej w latach 1917-34 Charków stanowił ośrodek życia artystycznego i literackiego. Tu zaczęło się ukraińskie odrodzenie kulturalne lat 20-tych i 30-tych (tzw. Rozstrzelane Odrodzenie), powstawały utwory jednego z najważniejszych pisarzy tego okresu Mykoły Chwylowego, zawiązywały ugrupowania literackie takie jak WAPLITE, działał nowatorski teatr Łesia Kurbasia „Berezil”, tworzył konstruktywista Wasyl Jermilow i kubistyczny scenograf, grafik i malarz Anatol Petrycki. Współcześnie z Charkowem możemy kojarzyć nazwisko jednego z najwybitniejszych fotografów przestrzeni poradzieckiej, Borysa Mychajłowa. Wraz z grupą innych artystów i zapoczątkował on nurt ukraińskiej fotografii zaangażowanej, będącej dokumentalnym zapisem rozpadu poradzieckiego społeczeństwa. Podobną tematykę, tyle, że w literaturze podejmuje znany również w Polsce charkowski pisarz Serhij Żadan. Na mapie wielbicieli sztuki współczesnej nie powinno zabraknąć charkowskiego centrum sztuki współczesnej Yermilow Centre, znajdującego się na Placu Wolności 4 w budynku Uniwersytetu. Centrum organizuje nie tylko wystawy, ale też wykłady, konferencje, koncerty oraz zajmuje się działalnością wydawniczą.
Charków to ogromne miasto, druga pod względem wielkości metropolia Ukrainy. Jednak, dzięki rozległym terenom zielonym, licznym parkom, skwerom i fontannom centrum miasta zachęca do spacerów lub odpoczynku w jednej z licznych kawiarni.
Miasto zostało założone w połowie XVII w. jako kozacka osada, która szybko przekształciła się w najważniejszy ośrodek miejski na Ukrainie Słobodzkiej. Z tego czasu pochodzi najstarszy i jeden z najpiękniejszych zabytków miasta – zbudowany w 1689 roku Sobór Pokrowski. Świątynia wzniesiona w stylu ukraińskiego (kozackiego) baroku, zawiera elementy charakterystyczne dla architektury rosyjskiej. Dla ukraińskiego baroku właściwa jest strzelistość budowli, brak wyraźnie wyodrębnionego frontonu (świątynia ze wszystkich stron wygląda właściwie tak samo). Wyraźne są też inspiracje miejscową architekturą drewnianą, czego dowodzi piramidowy układ ośmiokątnych, zwężających się ku górze ścian, zakończonych kopułami. Cerkiew ma typowy dla ukraińskiego baroku trójnawowy, trójkopułowy układ. Jednocześnie cokół, na którym nadbudowana została świątynia, a także dekoracja nawiązują do tradycji budownictwa rosyjskiego. Sobór znajduje się nieopodal Placu Konstytucji, jego złote kopuły widoczne są z daleka.
Wpływy architektury rosyjskiej są wyraźnie widoczne w kolejnym wielkim soborze Charkowa – Błagowieszczańskim. Pochodząca z przełomu XIX i XX wieku świątynia znajduje się przy ulicy prowadzącej do dworca kolejowego. Jest to budowla o typowym bizantyjskim układzie przestrzennym, trzynawowa, oparta na planie równoramiennego krzyża greckiego, z półkolistą absydą, centralną kopułą opartą na wysokim bębnie i czterema mniejszymi kopułami bocznymi. Wszystkie kondygnacje soboru zdobi dwubarwna rustyka ułożona poziomymi pasmami. Bogata dekoracja zewnętrzna świątyni to cecha charakterystyczna dla rosyjskiego budownictwa sakralnego. Warto wejść do środka i obejrzeć oryginalne malowidło w kopule centralnej, przedstawia ono Adorację Boga Ojca, na której Bóg został przedstawiony w postaci siwego starca, otoczonego zastępami aniołów. Takie przedstawienie jest dosyć nietypowe dla ikonografii wschodnio chrześcijańskiej.
Główną i najstarszą arterią Charkowa jest ulica Sumska. Ciągnąca się na przestrzeni ponad 4 kilometrów, zaczyna się ona na Placu Konstytucji, łączy park Tarasa Szewczenki, socrealistyczny kompleks zabudowań Placu Wolności i piękny, ogromny park im. Maksyma Gorkiego. Zabudowa ul. Sumskiej pochodzi przeważnie z przełomu XIX i XX w. i jest utrzymana w stylu eklektycznym.
Znajdują się tu również kamienice secesyjne i budynki przebudowane w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku w nurcie modernistycznym. Wspaniałym przykładem tego ostatniego jest wielki gmach pod numerem 6, w którego zwieńczeniu znajdują się białe postaci nimf przedstawione w pełnym wzroście. Budynek został wzniesiony w 1887 roku w stylu neorenesansowym. Charakteru modernistycznego nadała mu przebudowa w 1910 roku.
Ciekawą architekturę z motywami secesyjnymi znajdziemy też na drugiej z głównych ulic starego Charkowa – Puszkińskiej. Na uwagę zasługuje zwłaszcza trzypiętrowa kamienica pod numerem 19, której elewację zdobi secesyjny ornament z motywami roślinnymi.
Wróćmy jednak na ulicę Sumską, tu pod numerem 9 znajduje się budynek Teatru Dramatycznego im. Tarasa Szewczenki. W latach 1926-33 pracował największy reformator ukraińskiej sceny Łeś Kurbas, o którym Wanda Świątkowska pisze, iż: „nie tylko zeuropeizował ukraiński teatr, ale ustawił go w forpoczcie przemian teatralnych rozgrywających się w pierwszych dekadach XX wieku w Europie zarówno na wschód, jak i na zachód od Ukrainy – choć „Europa” jeszcze długo miała się o tym nie dowiedzieć.” [.www.grotowski.net]. Nazwę założonego przez Kurbasia związku artystycznego „Berezil” nosi do dziś jedna ze scen teatru. Łeś Kurbas, podobnie jak ponad tysiąc innych przedstawicieli ukraińskiej inteligencji został rozstrzelany w 1937 roku na Sołowkach.
O atmosferze lat 20-30- tych przypomina zabudowa Placu Wolności. Powstały w latach 1923 – 1931, początkowo (do 42 r.) nosił nazwę Placu Dzierżyńskiego. Jest piętnastym pod względem wielkości placem świata, o powierzchni około 110 tys. m2. Jego zabudowa składa się z monumentalnego kompleksu architektonicznego w stylu konstruktywistycznym. Kompleks ten, o nazwie Derżprom składa się z wielu budynków połączonych szeregiem poziomych korytarzy-łączników. Najwyższe gmachy mają 63 m i były określane jako pierwsze drapacze chmur w Związku Radzieckim. W centrum Placu Wolności jeszcze niedawno wznosił się 8,5 metrowy pomnik Lenina, obalony we wrześniu 2014 roku podczas patriotycznej demonstracji. Warto też zwrócić uwagę na imponujący gmach Uniwersytetu.
Po kilkugodzinnym zwiedzaniu miasta warto wybrać się na obiad do niezwykłej restauracji Paris przy ulicy Pietrovskogo 30/32. Wyszukane, doskonale zaaranżowane wnętrza zostały rozmieszczone na kilku piętrach a dwie kuchnie serwują smaczne i niedrogie dania.
Wycieczkę zakończmy na dworcu kolejowym skąd nowoczesnym pociągiem Intercity (zwanym przez Ukraińców po prostu Hundaiem, od marki producenta) udamy się do Połtawy. Zanim jednak wsiądziemy do pociągu przyjrzyjmy się gmachowi dworca. Monumentalna budowla w stylu stalinowskiego socrealizmu została wzniesiona w 1952 roku. Fasada dworca ozdobiona dziesięciokolumnowym portykiem, po obu jej bokach wznoszą się wieże. 
Na dworcu można wypić herbatę z samowara.
